Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Nedir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB veya İngilizce kısaltmasıyla ADHD) bireylerin özellikle okul ve sonrasında da iş hayatını etkileyen bir zihinsel bozukluktur. DEHB semptomları en belirgin olarak çocukluk çağında görülür, semptomların yoğun bir şekilde yaşanmasının yanı sıra örgün eğitime katılım da çocuğun ve ebeveynlerin DEHB’nin yarattığı güçlükleri birinci elden deneyimlemesine neden olur. Bu nedenle DEHB tanıları çoğu zaman ilköğretim çağında konmaktadır. Ancak bu DEHB’nin yalnızca çocukları ve gençleri etkilediği anlamına gelmez, çocuklukta DEHB tanısı konulan vakaların çoğunda semptomlar yetişkinlikte de görülmeye devam eder (Staley, 2024). Bunun yanı sıra, son yıllarda DEHB hakkında artan farkındalığın da etkisiyle, yetişkinlikte konulan DEHB tanıları toplam tanılar arasında hatırı sayılır bir orandadır.
DSM ölçütlerinden hareketle DEHB semptomlarını dikkat eksikliği ve hiperaktivite merkezli iki küme halinde ayırmak mümkündür. Dikkat eksikliği kümesinde odağı toplayamama/sürdürememe, uğraş halindeyken dışsal uyaranlara ekstra duyarlılık, organizasyonsuzluk, istenen görevleri dinlemekte ve aksatmadan yerine getirmekte güçlük gibi belirtiler yer alır. Hiperaktivite kümesinde ise aşırı enerjiklik şeklinde dışa vurulan el ve ayakların sabit tutulmasında güçlük, sırada beklemekte ve söz kesmeden dinlemekte güçlük, sınıf ortamında koşma ve tırmanma davranışları gibi belirtilere rastlanır. DEHB, görülen belirtilerin hangi kümelerden olduğuna göre dikkatsiz, hiperaktif/dürtüsel ve bileşik olmak üzere 3 alt tipe ayrılır. Ayrıca, semptomların görülmesinde toplumsal cinsiyetin de etkisi görülmektedir. DEHB erkek çocuklarında hiperaktivite yönüyle baskınken kız çocuklarında dikkat eksikliği kümesine ait belirtilere daha sık rastlanır.
Yetişkinliğe doğru DEHB belirtilerinin de evrilmesi söz konusudur. Yetişkin hastalarda genellikle hiperaktif belirtilerin dışavurumu azalır, bunun yerini içsel bir huzursuzluk hissi alır. Dikkat dağınıklığı ile ilişkili olarak eğitim hayatında yaşanan güçlükler iş hayatında da zaman yönetiminde güçlük, uzun vadeli projeleri sürdürmekte istikrarsızlık vb. görüngülerle tekrar ortaya çıkar.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun yapısı bipolar bozukluk veya otizm spektrumuna benzer şekilde ele alınır. Yani bozukluğun etiyolojisi kişilik bozuklukları veya depresyonun aksine psikodinamik faktörlerden ziyade daha çok genetik ve nörokimyasal unsurlarla açıklanır. Buna paralel olarak, DEHB tanılı bireylerin birinci derece yakınlarında da sıkça DEHB görülmesi bu bozukluğun kalıtsal niteliği hakkındaki olasılığı güçlendirmektedir.
Çocukluk çağındaki DEHB’nin eğitim sürecindeki olumsuz etkilerinin yönetilebilmesi konusunda öğretmenlerin bu bozukluğu yaramazlık veya tembellikten ayırt edebilecek ölçüde farkındalığa sahip olmaları, dezavantajsız ve kapsayıcı bir sınıf ortamı yaratabilmek için uygulamaları gereken stratejilere hakim olmaları büyük önem arz eder.
DEHB semptomlarının iyileştirilmesinde stimulan nitelikli ilaçlardan ve psikoterapiden faydalanılır. Terapi hedeflerinin hayatı ve günlük işleri verimli ve etkin bir şekilde organize etmek, dikkat dağıtıcılarla baş etmeyi öğrenmek, davranış denetimi vb. kazanımları edinmek olduğu göz önünde bulundurulduğunda DEHB'nin iyileştirilmesinde bilişsel-davranışçı terapilerin psikanalitik terapilere kıyasla daha elverişli olduğu söylenebilir.
Kaynakça:
https://www.psychiatry.org/patients-families/adhd/what-is-adhd
https://www.psychiatry.org/patients-families/adhd/adhd-in-adults
Staley, B. S. (2024). Attention-deficit/hyperactivity disorder diagnosis, Treatment, and telehealth use in adults—National center for health statistics rapid surveys system. MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report, 73. DOI: http://dx.doi.org/10.15585/mmwr.mm7340a1
